آیه ولایت گویاترین دلیل بر اثبات خلافت امیرمومنان

به طور خلاصه آيات مربوط به امامت امير مومنان (سلام الله علیه) در قرآن کریم همگی گویاترین دلیل بر امامت، خلافت و سرپرستی جامعه اسلامی بعد از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) توسط امیر مومنان (سلام الله علیه) دارد؛ مانند آیه 67 سوره مائده معروف به آیه تبليغ؛ آیه 3 سوره مائده معروف به آيه اكمال دين؛ آیه 55 سوره مائه معروف به آيه ولايت؛ آیه 59 سوره نسائ معروف به آيه اولى الامر؛ آیه 33 سوره احزاب معروف به آيه تطهير؛ آیه 23 سوره شوری معروف به آيه مودّت‏؛ آیه 61 سوره آل عمران معروف به آيه مباهله؛ آیات 10-5 سوره دهر معروف به آیه اطعام و آیات فراوان دیگر که علاوه بر منابع معتبر شیعه، در منابع اولیه اهل سنت نیز با اسناد معتبر نقل شده است و همگی این روایات ثابت می‌کند که ولایت در این آیه به معنای دوستی و یار و یاور نیست و سرپرست بودن افراد الهی با زمامداری و سرپرستی خدا نه تنها ناسازگار نیست و بلکه عین تناسب و سازگاری است و کسی تردید ندارد که زمامدار اصلی و تنها سرپرست حقیقی خداست و خداست که این سرپرستی و زمامداری را به بندگان برگزیده‌اش عطا می‌کند.

ولایت امیر مومنان تنها شأن نزول آیه در منابع شیعه و اهل سنت

مرحوم محدث بحراني در غاية المرام 24 حديث از منابع اهل سنت و 19 روايت از منابع شيعه نقل كرده است كه مجموعاً 43 حديث مي‌شود، بنابراين رواياتي كه پيرامون اين آيه وارد شده و دلالت بر شأن نزول آن در رابطه با امامت امیرمومنان بعد از رسول خدا می‌باشد، متواتر هستند؛ ‌علاوه بر اين مرحوم علّامه اميني نام 66 نفر از بزرگان عامّه را با كتب‌شان ذكر مي‌نمايد كه نزول آيه‌ شريفه را در مورد اميرالمؤمنين (سلام الله علیه) پذيرفته‌اند،[1] از جمله خوارزمي، جريان صدقه دادن انگشتر در حال ركوع توسط علي بن ابی طالب را مفصّل نقل نموده است.[2] حاكم «حسكاني» حنفي نيشابوري از دانشمندان معروف قرن پنجم در «شواهد التنزيل» به پنج طريق از «ابن‌عباس» و به دو طريق از «انس بن مالك» و به دو طريق از «محمّد بن حنفيّه» و با يك طريق از «عطاء بن السائب» و يك طريق از «عبدالملك بن جريح مكّي» از پيغمبر اكرم نقل مي‌كند كه آيه‌ «انما وليكم الله ...» دربارة علي بن ابی طالب نازل شده كه در حال ركوع، انگشتر به سائل داد.[3]

علاوه بر اين از شخص امیر مومنان حضرت علي (سلام الله عليه) نيز رواياتي در شأن نزول آيه شريفه نقل شده است و آن حضرت بارها به اين آيه برای حق خویشتن بر خلافت و امامت جامعه بد از رسولخدا استدلال كرده است.[4]

بنابراین علاوه بر اتفاق همه شيعيان،‌ بسياري از مفسران و محدّثان اهل سنت در شأن نزول اين آيه نقل كرده‌اند که در مورد امامت و خلافت حضرت علي(سلام الله عليه) نازل شده است.[5]

تفاسيري از اهل سنت که در ذيل اين آيه نوشته‌اند مراد از اين آيه امير مومنان علي بن ابي طالب(سلام الله عليه) مي‌باشد که فقط به چند نمونه از آدرس‌هاي اين تفاسير اشاره مي‌کنيم:

1. أحكام القرآن (الجصاص)، ج 4، ص102.

2. أنوار التنزيل و أسرار التأويل، ج 2، ص132.

3. البحر المحيط في التفسير، ج 4، ص300.

4. بحرالعلوم، ج 1، ص400.

5. التحرير و التنوير، ج 5، ص139.

6. الكشف و البيان عن تفسير القرآن، ج 4، ص80.

7. تفسير القرآن العظيم (ابن كثير)، ج 3، ص126.

8. تفسير القرآن العظيم (ابن أبي حاتم)، ج 4، ص1162.

9. التفسير القرآني للقرآن، ج 3، ص1124.

10. التفسير المظهري، ج 3، ص132.

11. تفسير سور آبادى، ج 1، ص581.

12. جامع البيان في تفسير القرآن، ج 6، ص186.

13. زاد المسير في علم التفسير، ج 1، ص561.

14. الفواتح الإلهية و المفاتح الغيبية، ج 1، ص197.

15. كتاب التسهيل لعلوم التنزيل، ج 1، ص236.

16. كشف الأسرار و عدة الأبرار، ج 3، ص149.

با توجه به شأن نزول‌هاي آيه كه در كتب شيعه و اهل سنّت نقل شده ترديدي باقي نمي‌ماند كه آيه مربوط به امامت و خلافت و سرپرستی بر جامعه توسط امیرمومنان علي(سلام الله عليه) است.

ولی یعنی امامت، خلافت و سرپرستی جامعه اسلامی بعد از رسول خدا در قرآن

كلمه «ولي» و «اولياء» نزديك به هفتاد بار در قرآن كريم استعمال شده و در معاني مختلفي به كار رفته از قبيل: ناصر[6]، معبود[7]، راهنما[8] و غیره؛ اما در بسياري از آيات، ولي به معناي سرپرست و صاحب اختيار به كار رفته است،‌ نمونه‌هايي از آيات:

الف) «وَ هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ يَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيد »[9] او كسي است كه باران سودمند را پس از آن كه مأيوس شدند نازل مي‌كند و رحمت خويش را مي‌گستراند و او ولي و سرپرست ستوده است.

 ولي در اينجا به معناي سرپرست و صاحب اختيار مي‌باشد، البته ولايت در اين آيه شريفه، ولايت تكوينه است.

ب) «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِيِّهِ سُلْطانا »[10] و آن كس كه مظلوم كشته شده براي ولي و سرپرست او سلطه و حق قصاص قرار داديم.

 «ولي» در اين آيه در رابطه با ولايت تشريعي است و به معناي سرپرست و صاحب اختيار به كار رفته است؛ زيرا حق قصاص براي دوست مقتول ثابت نيست، بلكه براي وارث و سرپرست او ثابت است.

نتيجه اين كه كلمه «ولي» در آيات قرآن به معناي سرپرست و صاحب اختيار آمده است و باید در هر آیه‌ای با توجه به سیاق آن معنای واقعی ولایت را به دست آورد.

منظور از «وليّ» در آيه معروف به ولايت

«وليّ» در اين آيه به معناي سرپرست و رهبر و صاحب ‌اختيار است نه به معناي دوست و يار و ياور زيرا:

یک: «انّما» كه در صدر آيه آمده دليل بر حصر است يعني فقط اين سه دسته [11] وليّ مؤمنان هستند نه غير آنها در حالي كه اگر وليّ به معناي دوست باشد، حصر معني نخواهد داشت، زيرا غير از سه گروه فوق، كسان ديگري هم دوست، يار و ياور مؤمنان هستند؛ علاوه بر اين كه اگر وليّ به معناي يار و ياور باشد اين همه قيد براي «الّذين آمنوا» لازم نبود كه در حال اقامه نماز، زكات بدهند؛ زيرا همه مؤمنان حتي در غير حال نماز، مي‌تواند دوست، يار و ياور برادر مسلمان خويش باشد.

دو: آيه 56 سوره مائده كه بعد از آيه مورد بحث آمده است، بهترين قرينه و دليل بر مدّعاي ماست، خداوند متعال در اين آيه مي‌فرمايد: «وَ مَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُون»؛ «و كساني كه ولايت خدا و پيامر او و افراد با ايمان را بپذيرند (پيروزند زيرا) حزب و جمعيت خدا پيروز است».

حزب به معناي جمعيت متشكل است، پيروزي يك حزب به معناي غلبه و پيروزي آنها در يك حركت و جهش اجتماعي است، از این آيه استفاده مي‌شود كه ولايت مطرح شده در آيه مذكور يك ولايت سياسي و حكومتي است، بنابراين معناي آيه چنين مي‌شود: كسي كه حكومت خدا و پيامبر و حكومت الذين آمنوا... را بپذيرد چنين حزب و جمعيتي پيروز است.

در نتيجه با تفكر و تعمّق در كلمه كلمه و جمله جملة آيه ولايت و با صرف‌نظر از روايات فراواني كه در تفسير آيه وارد شده است، معلوم مي‌شود كه «وليّ» در این آيه به معناي امام و پيشوا و سرپرست است و هر كس حكومت خدا و رسول و «الذين آمنوا» را با آن شرايطي كه در آيه آمده است، بپذيرد، پيروز خواهد بود.

ولایت و سرپرستی امیر مومنان بر جامعه در دیگر آیات قرآن کریم

آيات فراواني در قرآن دربارة امامت، شأن و منزلت اميرالمؤمنين (سلام الله علیه)، آمده است، سلطان الواعظين از محمّد بن يوسف گنجي شافعي و طبراني نقل نموده كه سيصد آيه از قرآن دربارة آن حضرت نازل شده است.[12] و حاكم حسكاني متوفاي 470 هـ مجموع آيات فوق را در 2 جلد جمع‌آوري نموده است.[13]

بعضی از آيات معروف كه طبق مدارك و منابع شيعه و اهل سنّت در شأن اميرالمؤمنين(سلام الله علیه) آمده است:

یک) آيه‌ تبليغ: خداوند مي‌فرمايد: اي پيامبر آن‌چه را كه خداوند بر تو نازل كرده است به مردم برسان و اگر چنين نكني، گويا رسالت خويش را به انجام نرسانده‌اي و خداوند تو را از مردم حفظ خواهد كرد و به راستي خداوند گروه كافران را هدايت نمي‌كند،[14] به اتفاق شيعه و عدّه‌اي از بزرگان اهل سنّت، آيه‌ مذكور در مورد ولايت و امامت اميرالمؤمنين در واقعه غديرخم نازل شده است، چنان‌كه سعيد خدري و ابن عباس نقل نموده‌اند: كه آيه‌ {يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْك‏...} در روز غدير خم بر پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ در مورد علي‌بن ابي‌طالب نازل شده است.[15]

دو) آيه اكمال: چنان‌كه قرآن مي‌فرمايد: امروز دين را براي شما كامل نمودم و نعمت خويش را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دين براي شما اختيار نموده بدان راضي شدم،[16] آيه‌ فوق به، اتّفاق علماي شيعه[17] و جمعي از علماي اهل سنّت دربارة علي ـ عليه السّلام ـ نازل شده است چنان‌كه خوارزمي نقل نموده است كه بعد از بالا بردن دست علي توسط پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در غدير خم و معرّفي آن به‌عنوان ولي و جانشين خود، هنوز پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و علي از هم جدا نشده بودند، كه آيهي اكمال ِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُم‏«...» نازل شد، حضرت فرمود: الله اكبر بر كامل نمودن دين، و تمام نمودن نعمت، و رضايت خداوند به رسالت من، و ولايت علي؛ پس در حق ياري كنندگان علي دعا فرمود، و خواركنندگان علي را نفرين کرد.[18]

سه) آيه اولي الامر: «اي كساني كه ايمان آورده‌ايد، اطاعات كنيد خدا را و اطاعت كنيد رسول خدا {وَ أُولِي الْأَمْرِ مِنْكُم}» و اولي الامر از خودتان،[19] «حاكم حسكاني» از اهل سنت ذيل اين آيه‌، پنج حديث نقل كرده كه در همه آن‌ها عنوان «اولي الامر» بر علي بن ابی طالب به‌عنوان يك مصداق روشن، تطبيق شده است.[20]

[1] . اميني نجفي، عبدالحسين، الغدير، تهران، دارالكتب الاسلامية، چاپ دوّم، 1372ش، ج 3، ص 162ـ 156.

[2] . خوارزمي، موفق، المناقب، ص 264،  روايت 246 و ص  266،  روايت 248.

[3] . حسکانی، عبيدالله، شواهد التنزيل، بيروت، موسسة الاعلمي، ج 1، ص168-161.

[4]  . مكارم شيرازي، ناصر، آيات ولايت در قرآن، قم، انتشارات نسل جوان، چاپ اول، سال 1381.

[5]. سيوطي، جلال الدين، تفسير الدرالمنثور، قم، منشورات مكتبة مرعشي نجفي، ج2، ص293. زمخشري، جارالله، تفسير كشاف، منشورات البلاغة، ج1، ص649.

[6]  . بقره/ 107.

[7]  . بقره/ 257.

[8]  . كهف/ 17.

[9]  . شوري/ 28.

[10]  . اسراء/ 33.

[11] . خدا ،‌پيامبر و علي .

[12] . شيرازي، سلطان الواعظين، شب‌هاي پيشاور، تهران، دارالكتب الاسلامية، چاپ سي و هفتم، 1376، ص 386.

[13] . شواهد الّنزيل بقواعد التفصيل، پیشین.

[14] . مائده/ 67.

[15] . ر.ك: اميني نجفي، عبدالحسين، الغدير، تهران، دارالكتب الاسلامية، چاپ دوّم، 1372، ج1، ص 223 ـ 214. و ر.ك: مكارم شيرازي، ناصر، پيام قرآن، قم، نسل جوان، چاپ دوّم، 1374، ج 9، ص 389 ـ 117.  منابع اهل سنّت: 1. در المنثور، پیشین، ج 2، ص 327، ذيل آيه‌ي 67، سورة مائده. 2ـ رشيد رضا، تفسير المنار، بيروت، دارالمعرفة، چاپ دوم، ج 6، ص 463، ذيل آيه‌ي مذكور.

[16] ـ مائد/ 5.

[17] . الغدير، پیشین، ج1، ص237 ـ 230. و ر.ك: پيام قرآن، پيشين، ج 9، ص 188 و... .

[18] . المناقب، پيشين، خطبه 135، روايت 152 و ر.ك: شواهد التنزيل، پيشين، ج 1، ص 157، حديث 211.

[19] . نساء/ 59.

[20] . ر.ك: شواهد التنزيل، پيشين، ج 1، ص 148 تا 151.