پرسش:

 از منظر قرآن كريم، راه های کسب محبت الهی چگونه ممکن است؟

پاسخ

"محبت" از ریشۀ "حب" است و در لغت به معنای دوستی، مهر و دلبستگی است. حب، یحب او را دوست داشت، بدان علاقه پیدا کرد؛ بنابراین، محبوب؛ یعنی دوست داشته شده..[1]

محبت خدا به بندگان

محبت خداوند به بندگان به معنای متفاهم عرفی آن نیست؛ زیرا که لازمۀ این معنای عرفی انفعال نفسانی است که خداوند از آن پاک و منزه است، بلکه حب خدا بدین معنا که خداوند افعال خویش را دوست دارد و چون مخلوقاتش، نتیجۀ فعل حضرتش هستند، آنها را نیز دوست دارد.[2]

در قرآن کریم گروهایی معرفی شده اند که مورد محبت خدایند و خداوند آنان را دوست دارد. در زیر برخی از آنان به عنوان نمونه بیان می شود:

1. صابران، "... والله یحب الصابرین"؛[3] خداوند استقامت کنندگان را دوست دارد.

2. پرهیزکاران، "... فان الله یحب المتقین"؛[4] خداوند پرهیزکاران را دوست دارد.

3. توکل کنندگان، "... ان الله یحب المتوکلین"؛[5] خداوند متوکلان را دوست دارد.

4. توبه کنندگان و پاکان، "... ان الله یحب التوابین و یحب المتطهرین"؛[6] خداوند توبه کنندگان را دوست دارد و پاکان را (نیز) دوست دارد.

5. نیکوکاران، "... ان الله یحب المحسنین"؛[7] خداوند، نیکوکاران را دوست دارد.

6. مجاهدان، "ان الله یحب الذین یقاتلون فی سبیله..."؛[8] خداوند کسانی را دوست می دارد که در راه او پیکار می کنند.

7. مجریان قسط و عدالت، "... ان الله یحب المقسطین"؛[9] خدا عادلان را دوست دارد.

معنای محبت خداوند به این گروه است که خداوند حجاب ها را از قلبش پاک می کند، تا وی با چشم دل او را ببیند و او را برای رسیدن به مقام والای قرب الهي توان می بخشد، همین ارادۀ خدا نسبت به بنده محبت اوست. به بیان دیگر، محبت خدا عبارت است از تطهیر باطن بنده از غیر خدا و خالی نمودن وجودش از هر مانعی که بین او و خدایش حایل و فاصله می شود.[10]

محبت خدا نسبت به بندگان دو گونه است:

1. محبت ابتدایی یا امتنانی، که همان عنایت و توفیق اوّلیه ای است که از جانب خداوند به برخی از بندگان تعلق می گیرد که سبب توان مندی های بنده بر طاعت است.

2. محبت ثانوی یا استحقاقی که ثمرۀ طاعت و اتصاف به صفاتی است که خداوند می پسندد.[11]

بدیهی است که یکی از نشانه های محبت خدا به بنده توفیق در اطاعت اوامر و ترک نواهی اوست و ظهور و بروز محبت خدا به بندگانش، همان بروز رحمت و کرامت حضرتش به بندگان است.

راه های کسب محبت الهی

1. اولین گام برای ایجاد محبت و یکی از راه های رسیدن به محبت الهي، پاک نمودن قلب از دنیا و وابستگی های آن و بریدن از دنیا و حرکت به سوی خداست. این مهم جز با اخراج محبت غیر خدا از قلب حاصل نمی شود؛ چرا که قلب انسان مانند ظرفی است که تا آب را از آن خالی نکنی، ظرفیت قبول سرکه را ندارد و خداوند نیز درون هیچ کس دو قلب قرار نداده است.[12] پیامبر اسلام (ص) می فرماید: "حب الدنیا و حب الله لایجتمعان فی قلب واحد"؛[13] محبت و دوستی دنیا و حب خداوند در یک قلب جمع نمی شوند.

2. صبر در برابر مشکلات، ناملایمات، مصیبت ها و ... یکی دیگر از راه های رسیدن به قرب الهي است که در قرآن و روایات بر آن تاکید فراوان شده است.[14]

3. پیروی و متابعت از پیامبر (ص)؛- به دلیل آیۀ شریفه: "قل ان کنتم تحبون الله، فاتبعونی، یحببکم الله..."؛[15] بگو اگر خدا را دوست می دارید، از من پیروی کنید، تا خدا نیز شما را دوست بدارد.- یکی از راه های جلب محبت الهي است.[16]

ابن عربی در وجه ارتباط بین پیروی از پیامبر (ص) و محبت خدا می گوید:

اگر خداوند پیروی از پیامبر (ص) را عامل محبت بر شمرده به آن دلیل است که رسول جلوۀ حق در آیینۀ عالم است.[17] بنابراین، هیچ کس نمی تواند بدون تبعیت از رسول (ص) محبوب حضرت حق گردد؛ زیرا پیامبر (ص) هم تابع دستورات الهي است، بدین ترتیب تبعیت هم در پیامبر (ص) و هم در پیروانش انگیزه ی محبت خداست.[18]

4. جهاد و مبارزه در راه خدا از دیگر عوامل دست یابی به محبت الهي است. مجاهدان در راه خدا از محبوبان راستین خدایند و از محبت خاص خدایی برخوردارند؛ زیرا که آنان از هیچ تلاش و کوششی در راه پیش برد اهداف الهي دریغ نمی کنند. آنان با جان و مال در تمامی جبهه های نبرد حق و باطل حضور دارند، چه در میدان های رزم و چه در جبهه های فرهنگی به مبارزه با دشمنان دین بر می خیزند و از ارزش های الهي حفاظت می کنند. مجاهدان و مبارزان در راه خدا همچون سدهایی می مانند که از ورود نقص و خلل در مسیر حق جلوگیری می کنند و راه را بر شیطان می بندند، آنان اجازه نمی دهند دین خدا مورد تهدید واقع شود، بدین سبب محبوب خدایند.

5. توبه از گناه رشتۀ محبت را گره مجدد خواهد زد و بنده را به خدا نزدیک تر خواهد کرد و ابواب محبت و رحمت ویژه خداوند را باز می کند. با توبه بندۀ عاصی و گناهکار، از راه لطف و عنایت پروردگار تبدیل به دوست و محبوب خداوند می شود. یکی از اهداف اشاره به محبت الهي نسبت به پاکیزگان و توبه کنندگان، تشویق انسان ها به توبه و پاکیزگی است.[19]

6. دادن صدقه و انفاق موجب جلب محبت خداوند است و خداوند انفاق کنندگان را دوست دارد. صدقه و انفاق در حقیقت سپاس گزاری در برابر نعمت های الهي و پیروی از فرمان اوست.[20]

7. ایمان و عمل صالح از دیگر عوامل جلب رضایت و محبوبیت خداست؛ چون پاداش الهي و نجات، در گرو ایمان توأم با عمل صالح است. بنابراین، ایمان بدون عمل موجب پاداش و نجات نخواهد بود و محبت الهي را – که از مفهوم "لایحب الظالمین"؛[21] خدا ظالمان را دوست ندارد، به دست می آید – در پی نخواهد داشت.[22]

8. احسان؛ احسان و نیکوکاری از دیگر راه های پیمودن مسیر محبت الهي است.[23]

9. طهارت و پاکی؛ خداوند متعال پس از بیان عبادت هایی؛ مانند غسل، وضو و تیمم می فرماید: راز این دستور (دستور به انجام عبادات) آن است که انسان ها پاک و طاهر شوند. "... ما یرید الله لیجعل علیکم من حرج و لکن یرید لیطهرکم..."؛[24] خداوند نمی خواهد مشکلی برای شما ایجاد کند، بلکه می خواهد شما را پاک سازد. بنابراین، هر فرمانی که خدای سبحان صادر می کند، اعم از فرامین و دستورهای عبادی و ... سرّش همان طهارت روح و باطن است.[25]

در این که خداوند مثلاً صابران را دوست دارد و یا متوکلین و یا مقسطین را، این دوست داشتن در حقیقت بازگشتش به این است که توکل محبوب خداست و متوکل هم به دلیل این که توکل دارد محبوب خداست.[26]

البته ممکن است، انسان اهل توکل یا صابر، اوصاف دیگری داشته باشد که محبوب خدا نباشد، اما توکل، صبر او محبوب خداست. اما اگر انسان طوری شد که جز خدا چیزی نخواست و تمام مسیرهای کمال را پیمود، آن وقت ذات این انسان محبوب خداوند واقع می شود و پس از آن همۀ اوصاف و افعالش محبوب خدا می گردد.[27]

اگر چنین شد و خدای متعال نسبت به انسانی محبت داشت همۀ نظام آفرینش به او مهر می ورزند؛ چرا که همۀ آنها تابع ارادۀ الهي هستند. این مقام از برجسته ترین مقام های انسانی است. خداوند محبوب کسی باشد مهم نیست، آنچه بسیار مهم است این است که انسانی محبوب خدا بشود.[28]

پي نوشت ها:

[1] جبران مسعود، فرهنگ الرائد، ج 2، ص 1551.

[2] کاشفی، محمد رضا، آئین مهرورزی، ص 99 – 102؛ ابن سینا، رسالۀ عشق، ص 4 – 6.

[3] آل عمران، 146.

[4] آل عمران، 76.

[5] آل عمران، 159.

[6] بقره، 222.

[7] بقره، 195.

[8] صف، 4.

[9] مائده، 42.

[10] شبر، سید عبدالله، کتاب الاخلاق (ترجمه)، ص 412 – 413.

[11] طباطبائی، فاطمه، سخن عشق، ص 171.

[12] شبر، سید عبدالله، کتاب الاخلاق (ترجمه)، ص 414.

[13] ری شهری، محمد، میزان الحکمة، ج 2، ص 228.

[14] عربی، محی الدین، فتوحات مکیه، ج 2، ض 337.

[15] آل عمران، 31.

[16] ترجمة المیزان، ج 5، ص 633.

[17] عربی، محی الدین، فتوحات مکیه، ج 2، ص 336.

[18] طباطبائی، فاطمه، سخن عشق، ص 171.

[19] هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، ج 7، ص 486.

[20] همان، ج 2، ص 274.

[21] آل عمران، 57.

[22] هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، ج 2، ص 463.

[23] بقره، 195.

[24] مائده، 6.

[25] جوادی آملی، عبدالله، حکمت عبادات، ص 86 – 87.

[26] جوادی آملی، عبدالله، فطرت در قرآن، ج 12، ص 254.

[27] همان، ص 256.

[28] همان، ص 254.